حجت‌اله مرادخانی.پژوهشگر صنایع خلاق و مدرس دانشگاه فناوری‌های بومی در ایران یکی از جلوه‌های مهم نوآوری و خلاقیت محسوب می‌شود که از گذشته‌های بسیار دور برای غلبه بر مشکلات و بحران‌های رایج در پهنه جغرافیای ایران ابداع شده‌اند و توسعه یافته‌اند. فناوری‌هایی که اغلب با نگاه به زیست‌بوم و طبیعت ایران در مسیر حل مشکلات مردم و مهار بحران‌های گوناگون شکل گرفته‌اند؛ ازاین‌رو توجه به دانش‌های بومی و انتقال آنها به نسل‌های بعد، همواره مورد توجه قرار داشته و براساس آموزش سینه به سینه، از نسلی به نسل دیگر منتقل شده‌اند. در کشور ما، فناوری‌های بومی و فرهنگی پیش‌تر از آنکه مباحث توسعه پایدار و حفاظت از منابع تجدیدناپذیر طبیعی و انرژی به معنای امروزینش مورد توجه جهانیان قرار گیرد، وجود داشته و در عمل شرایط را برای تحقق توسعه پایدار مهیا می‌کرد. مقوله‌ای که به نظر می‌رسد در چند دهه اخیر به‌ویژه در مواجهه با ذخایر راهبردی طبیعی مانند آب و خاک یکسره به آن بی‌توجهی شده و به مرور زمینه‌ساز وضعیت بحرانی فعلی شده است. اگر بخواهیم با مثالی این بحث را بیشتر بسط دهیم، یکی از برجسته‌ترین فناوری‌های بومی ایران که به‌عنوان میراث بشری به ثبت یونسکو رسیده، فناوری ساخت قنات در ایران است که قدمتی چندهزارساله دارد و مبتنی بر پایداری منابع آب در ایران ابداع شده است. پدیده‌ای که در نوع خود در جهان بی‌نظیر است و طی هزاران سال گذشته به کمک احداث قنات‌های مختلف بخش قابل توجهی از آب‌های زیر‌زمینی را بدون آسیب به ذخایر طبیعی و تخریب خاک، جمع‌آوری می‌کرد و به‌مثابه یک چشمه طبیعی، آب مورد استفاده کشاوری و شرب را در اقصانقاط ایران به‌ویژه در مناطق خشک و بیابانی تأمین می‌کرد یا نمونه دیگر سازه‌ها و کانال‌های آبی خوزستان است که هزاران سال پیش، مبتنی بر مهندسی آب طراحی شده‌اند و کار آب‌رسانی به اراضی کشاورزی و آب شرب را در آن منطقه انجام می‌داد. از طرفی سازه‌های آبی شوشتر به‌عنوان پیچیده‌ترین سازه مهندسی جهان باستان به ثبت جهانی یونسکو رسیده است. از دیگر فناوری‌های بومی ایران، می‌توان به آسبادهای (آسیاب بادی) شرق ایران اشاره کرد که متناسب با معماری بوم‌آوری و برای تبدیل انرژی بادهای همیشگی در شرق ایران طراحی و ساخته شدند و امروز کمتر نمونه‌ای از آنها سالم مانده است. از این دست موارد متعدد دیگری می‌توان مطرح و معرفی کرد که وجود این تنوع و اهمیت فناوری‌های بومی و فرهنگی را در گذشته ایران نشان می‌دهد. مقوله‌ای که به نظر می‌رسد به دلایل مختلفی مانند توسعه ناهمگون، گسست هویتی، فراموش‌کردن جایگاه فناوری‌های بومی و گرایش زیاد به اجرای تجربیات و تکنولوژی‌هایی که تناسبی با زیست‌بوم و جغرافیای ایران نداشته و ندارند، از اولویت مدیریتی کشور ما خارج شده‌اند. این در حالی است که بسیاری از کشورهای پیشرو در دو دهه اخیر به طور متمرکز سراغ فناوری‌های بومی و فرهنگی خود رفته و مبتنی بر توسعه و معرفی آنها فرصت‌های زیادی برای رشد اقتصاد و حرکت به سوی توسعه پایدار برای خود فراهم آورده‌اند. این در حالی است که کشور ایران ظرفیتی بزرگ در زمینه فناوری‌های بومی و فرهنگی داشته و چند مثال بالا به‌خوبی بیان‌کننده موقعیت ممتاز این موارد است. با وجود این ساختار مدیریت اجرائی و برنامه‌ریز کشور هنوز باور راسخی به احیا و به‌کارگیری فناوری‌های بومی ایرانی ندارد. یکی از مثال‌های این چالش، تدوین سند ملی توسعه فناوری‌های فرهنگی و بومی ایران است که در تیرماه 1400 به طور رسمی از سوی رئیس‌جمهور وقت ابلاغ شد؛ اما جای سؤال دارد که چرا در متن این سند هیچ اشاره‌ای به جایگاه میراث فرهنگی ناملموس، هنرهای سنتی و فناوری‌های کهن این سرزمین نشده است؟ مسئله‌ای که به نظر می‌رسد برای مواجهه با بحران‌ها و چالش‌های طبیعی، اقتصادی و اجتماعی، باید متن آن اصلاح شده و در اهداف آن این موارد نیز اضافه شوند. آنچه مسلم است در کنار وقوع خشکسالی‌های مداوم، از‌جمله موارد مؤثر در بحرانی مانند آب و خاک در ایران، کم‌توجهی به فناوری‌های بومی مانند موارد فوق است و اولویت‌نداشتن آنها هزینه‌های سربار زیادی به کشور ما وارد کرده و به نظر می‌رسد بیشتر از هر زمانی امروز برای عبور از بحران آب و فرونشست خاک به احیای این فناوری‌های بوم‌آورد نیاز داریم. مقوله‌ای که باید امیدوار باشیم با اتخاذ تصمیم‌ها و انتخاب‌های آگاهانه از سوی متولیان امر، گشایشی صورت بگیرد و بخشی از چالش‌های سرزمینی ایران برطرف شود.
نظرات